KAROTENOIDY
Karotenoidy to cząsteczki pigmentów wytwarzane przez rośliny, ale także inne organizmy. Trafiają do naszego organizmu wraz z pokarmem i
są wykorzystywane na wiele różnych sposobów. Występują w kolorach począwszy od
żółtego, poprzez pomarańczowy, aż po czerwony, co nie oznacza że znaleźć je możemy wyłącznie w pokarmach o takich barwach.
Wciąż badane są rozmaite funkcje jakie spełniają karotenoidy w
organizmach zwierzęcych, w tym również ciele człowieka.
Karotenoidy syntetyzowane są przez niektóre rośliny, algi,
grzyby i bakterie. Znajdują się również w mięsie niektórych morskich zwierząt. Ich główną funkcją w organizmach roślinnych jest pochłanianie
światła podczas procesu fotosyntezy, mając więc działanie foto protekcyjne. Przez zwierzęta, w tym również ludzi, wykorzystywane
one są do pigmentacji oraz jako prekursory niezbędne do wytwarzania witaminy A.
Podejrzewa się również, że poprawiają komunikację między komórkami oraz
wzmacniają odporność. Wykazują bardzo silne działanie antyoksydacyjne. Wiadomo,
że wchłanianie karotenoidów ma bezpośredni związek z kwasami tłuszczowymi,
ponieważ to właśnie z nimi transportowane są przez jelita i krew. Stąd też
wiadomo, że odpowiedni poziom tłuszczów w diecie jest niezbędny do prawidłowego
przyswojenia karotenoidów.
Wyróżniamy ponad 600 karotenoidów, z czego mniej więcej 60
wykazuje aktywność biologiczną witaminy. Ponadto aż 20 z nich można wykryć w
naszej krwi. Karotenoidy dzielimy na karoteny i ksantofile. Najważniejsze dla
ludzkiego organizmu wymieniłam poniżej.
Karoteny:
- β-karoten
- Likopen
Ksantofile:
- astaksantyna
- luteina
- zeaksantyna
Karotenoidy magazynowane są w wątrobie, tkance tłuszczowej
oraz nadnerczach.
β-KAROTEN
β-karoten jest
najważniejszym prekursorem witaminy A. W wyniku przemian w ludzkim organizmie z
jednej cząsteczki tego karotenoidu otrzymujemy dwie cząsteczki niezbędnej nam
witaminy A (o witaminie A napiszę w odrębnym tekście). Tak pozyskiwana jest
witamina A w nabłonku jelit oraz w wątrobie, a składnikiem pokarmowym niezbędnym do
dokonania się tej przemiany jest cynk.
Jednoczesne przyjmowanie β-karotenu z witaminami C i E
przyczynia się do cofania się miażdżycy. Prowadzone są także prace badawcze nad
potencjałem β-karotenu w hamowaniu rozwoju raka jamy ustnej, płuc i szyjki
macicy.
β-karoten pomaga chronić skórę przed poparzeniami
słonecznymi, co jednak nie znaczy że można zrezygnować z kremów z filtrem,
ponieważ współczynnik foto protekcji β-karotenu to jedynie SPF2.
Zawartość β-karotenu w 100g wybranych produktów spożywczych:
- marchew 6,15-9,02mg
- szpinak 3,25-5,6mg
- papryka czerwona 2,38-3,25mg
- jarmuż 2,84-43,8mg
- dynia 2,97mg
LIKOPEN
Likopen jak i
pozostałe karotenoidy jest silnym przeciwutleniaczem. Badania dowodzą, że dieta
obfitująca w produkty bogate w likopen pomaga chronić przed rozwojem raka
prostaty, szyjki macicy oraz innych nowotworów.
Badania epidemiologiczne pozwalają przypuszczać, że
spożywanie produktów obfitujących w likopen może zmniejszać ryzyko raka piersi. Może również mieć wpływ na zmniejszenie ryzyka wystąpienia raka płuc (bądź ograniczać wystąpienie
zmian w płucach w przebiegu nowotworu), niektórych rodzajów raka żołądka oraz raka trzustki.
Wciąż trwają rozległe badania na temat wpływu likopenu na
rozwój i przebieg poszczególnych chorób nowotworowych.
Część badań dowiodło, że likopen może:
- zmniejszać syntezę cholesterolu i zwiększać degradację LDL
- wspomagać ochronę przed promieniowaniem UV
- pomagać w zapobieganiu chorobom układu krążenia
- zmniejszać ryzyko udaru mózgu
- być pomocny w leczeniu zapalenia dziąseł
- stanowić dodatkowe wsparcie dla osób cierpiących na
depresję i inne zaburzenia psychiczne
- mieć wpływ na poprawę funkcjonowania płuc u chorych na
astmę
Podejrzewa się że likopen ma nie tylko działanie
antyoksydacyjne, ale także zmniejsza stany zapalne i obniża poziom
cholesterolu, poprawiając przy tym odporność organizmu i działając
przeciwzakrzepowo. Ten potencjał likopenu może zostać po szerszych badaniach
wykorzystany do zapobiegania udarom niedokrwiennym, które spowodowane są
zakrzepami. Naukowcy zalecają przy tej okazji dawkę ok. 10k mikrogramów
likopenu na dobę, co wcale nie jest trudne do przyjęcia z pokarmem. Dla przykładu szklanka soku pomidorowego
zaspokaja to zapotrzebowanie w ponad 200%. Ważne by tak jak w przypadku innych
karotenoidów spożywać pokarmy w nie bogate w towarzystwie tłuszczy, które są
niezbędne do ich przyswojenia.
Produkty zawierające najwięcej likopenu w 100g:
- passata pomidorowa 28764μg
- świeże pomidory 3041μg
- arbuz 4532μg
- czerwony grejpfrut 1419μg
- papaja 1828μg
- czerwona papryka 484μg
Mówiąc o zawartości karotenoidów w produktach spożywczych należy
przyjmować, że są to wartości uśrednione gdyż ich dokładna ilość w konkretnym
produkcie zależy od wielu czynników zewnętrznych.
ASTAKSANTYNA
Astaksantyna jest
karotenoidem, który znajdziemy w niektórych algach, krewetkach, mięsie łososia i krabów. Jest bardzo silnym
antyoksydantem. Wiele badań sugeruje, że ma pozytywny wpływ na narząd wzroku. W
licznych przeprowadzonych na ludziach i zwierzętach badaniach stwierdzona
została skutecznośc astaksantyny w leczeniu chorób siatkówki, powierzchni oka,
zaćmy oraz astenopii. W badaniach dowiedziono, że przez wzgląd na swój unikalny
sposób neutralizowania wolnych rodników astaksantyna ma najsilniejsze działanie
antyoksydacyjne spośród wszystkich karotenoidów. Ma to szczególne znaczenie
właśnie w przypadku oka, gdyż światło przenika przez każdą warstwę tego
narządu, sprawiając że powstaje wyjątkowo dużo RFT (reaktywnych form tlenu), co
w połączeniu z dodatkowymi negatywnymi czynnikami (nadciśnienie w gałce ocznej,
podwyższony poziom cukru we krwi czy bodźce zapalne) prowadzi do przyspieszenia
reakcji oksydacyjnych. To z kolei przyczynia się do upośledzenia czynności, a
nawet śmierci komórek. W efekcie czego może dojść do zaćmy, keratopatii, czy
retinopatii. Astaksantyna w bardzo skuteczny sposób zapobiega powstawaniu
reaktywnych form tlenu i cechuje się wysoką aktywnością wymiatającą rodników
hydroksylowych (to jeden z rodzajów wolnych rodników). W związku z tak dużym
potencjałem tego karotenoidu nie ustają badania, które mają umożliwić
wykorzystanie tego składnika pokarmowego jako uzupełnienia leczenia chorób
związanych z reaktywnymi formami tlenu. Trzeba bowiem powiedzieć, że połącznie
stanów zapalnych i stresu oksydacyjnego bardzo ujemnie wpływa na stan naszego
oka. Udowodniono, że astaksantyna istotnie ogranicza obumieranie komórek
zwojowych siatkówki oka w jaskrze oraz innych chorobach degradujących nerw
wzrokowy. Blokuje także śmierć komórek nabłonkowego barwnika siatkówki (RPE) ,
która to powoduje z kolei rozwój AMD czyli zwyrodnienie plamki żółtej. Siatkówka jest wrażliwym na światło elementem
oka i jest zarazem najbardziej aktywną metabolicznie tkanką w ciele. Cechuje
się stałym zapotrzebowaniem na tlen i jest w bardzo dużym stopniu wyeksponowana
na światło. Te czynniki powodują, że siatkówka jest wyjątkowo narażona na
uszkodzenia oksydacyjne, które wywołane są przez naświetlenie i stan zapalny.
Obumarcie komórek zwojowych siatkówki występuje w wielu schorzeniach, takich
jak jaskra, neuropatie nerwu wzrokowego i retinopatia cukrzycowa. Innym
poważnym schorzeniem wzroku jest wspomniane wcześniej AMD, czyli zwyrodnienie
plamki żółtej. Jest to główna przyczyna utraty wzroku przez osoby dorosłe w krajach
rozwiniętych. W przypadku tego schorzenia w efekcie ekspozycji struktur oka na
stres oksydacyjny następuje zwyrodnienie fotoreceptorów w plamce, które
odpowiadają za ostrość widzenia. W wyniku zmian zwyrodnieniowych dochodzi do
stopniowej utraty wzroku. Przy czym działanie protekcyjne dla siatkówki i
plamki żółtej wykazują astaksantyna,
luteina oraz zeaksantyna, jednak astaksantyna ma najsilniejsze działanie
antyoksydacyjne, bo 10 krotnie większe niż pozostałe dwa ksantofile. Według
naukowców działanie neuroprotekcyjne astaksantyny może być użyteczne w leczeniu
jaskry. Podejrzewa się, że w patogenezie uszkodzeń nerwu wzrokowego w przebiegu
jaskry znaczenie może mieć nie tylko zbyt wysokie ciśnienie śródgałkowe, ale
również inne mechanizmy, w tym również stres oksydacyjny. Stwierdzono bowiem,
że stres oksydacyjny nie tylko uszkadza komórki zwojowe siatkówki, ale również
zaburza funkcjonowanie siatki beleczkowej, która jest drogą przepływu cieczy
wodnistej z przedniej komory oka. A to właśnie w sporym uproszczeniu (zaburzony
przepływ cieczy wodnistej) jest przyczyną degradacji nerwu wzrokowego w
przebiegu jaskry.
Neuroprotekcyjny potencjał astaksantyny można jednak
wykorzystać nie tylko w leczeniu chorób narządu wzroku. Być może w przyszłości
będzie można wykorzystywać ją w leczeniu choroby Parkinsona, Alzheimera, urazów
mózgu, rdzenia kręgowego oraz w terapii niwelującej bóle neuropatyczne. Badania pokazują, że astaksantyna może być
pomocna w leczeniu zespołu suchego oka, zespołu zmęczonych oczu oraz w
zapobieganiu zaćmie. Przypuszcza się
również, że może mieć wpływ na poprawę akomodacji oka.
Astaksantyna może
być również pomocna w nieaalkoholowym stłuszczeniu wątroby. Jako że insulinooporność
wiązana jest właśnie z tego rodzaju stłuszczeniem wątroby, to astaksantyna może
być również potencjalnie pomocna w leczeniu tego schorzenia. W badaniach
zaobserwowano, że astaksantyna cofała insulinooporność, jak również zapalenie
wątroby w istniejącym NASH (niealkoholowe stłuszczeniowe zapalenie wątroby). W
badaniach astaksantyna pozwalała nie tylko leczyć, ale również zapobiegać tym
problemom.
LUTEINA I ZEAKSANTYNA
Luteina i zeaksantyna
to karotenoidy występujące w żółtkach jaj, awokado, kukurydzy, brokułach,
fasolce szparagowej, pochrzynie, brukselce, kapuście, jarmużu, szpinaku,
marchwi, owocach kiwi i melonie miodowym.
Luteina i zeaksantyna
również mają działanie antyoksydacyjne. Te dwa karotenoidy znajdują się w
dużych stężeniach w plamce żółtej (oko) i są ważnym czynnikiem chroniącym ją
przed stresem oksydacyjnym. Naukowcy uważają, że luteina i zeaksantyna pomagają
spowolnić postęp AMD (zwyrodnienie plamki żółtej). W badaniach wykazano, że osoby których dieta obfitowała w
warzywa i owoce bogate w antyoksydanty, a w tym również luteinę i zeaksantynę
miały o 35% mniejsze ryzyko wystąpienia tzw. „mokrej” postaci AMD, która dotyka
przeciętnie ok. 10-15% osób z tą chorobą i może być przyczyną nagłej utraty
wzroku. Zaś „sucha” postać AMD
charakteryzuje się występowaniem druz, które rzadziej pojawiają się również
przy odpowiedniej podaży tym luteiny i zeaksantyny. Suche AMD zaczyna się
zazwyczaj właśnie od złogów druz pod plamką.
Artykuł ten
nie może zastąpić porady lekarskiej lub dietetycznej, a jego jedynym zadaniem
jest poszerzanie wiedzy na temat prawidłowego odżywiania
Wykorzystane materiały:
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC1479383/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC7281326/
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4997915/
http://www.czytelniamedyczna.pl/3270,rola-watroby-w-rozwoju-insulinoopornosci.html
https://www.health.harvard.edu/newsletter_article/In_Brief_Dietary_lutein_and_zeaxanthin_may_slow_macular_degeneration
http://www.czytelniamedyczna.pl/3847,karotenoidy-naturalne-zrodla-biosynteza-wplyw-na-organizm-ludzki.html
https://www.health.harvard.edu/blog/lycopene-rich-tomatoes-linked-to-lower-stroke-risk-201210105400
https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3850026/
https://www.myfooddata.com/